Moskou in gisting

HET boek van den wereldburger Arthur Holitscher dat in 1929 bij den Fischer Verlag onder den titel ‘Es geschah in Moskau’ is verschenen, vormt het eerste deel van een ‘Romantrilogie die in drei Weltstädten spielt und die Zeitspanne zwischen dem letzten und dem nächsten Weltkrieg umfasst.’ ‘Es geschah in Moskau’ voert ons dan, gelijk de titel aanduidt, naar de hoofdstad van het Russische Rijk, in casu van de Russische Socialistische Federatieve Sowjet Republiek. Want het boek van Holitscher verplaatst ons naar een tijd waarin de Unie der Vereenigde Republieken officieel nog niet bestond. ‘Es geschah in Moskau’ toont ons Moskou enkele jaren na de Revolutie, om en bij de Nep, in een periode, dat welhaast overal de Honger aan de deuren klopte, dat velen bij gebrek aan voedsel stierven, terwijl toch ondanks alle ellende, ondanks allen boycot van buiten af, koortsachtig gewerkt werd aan de opbouw van een nieuwe wereld. In dien tijd was men nog verre van het geconsolideerde staatssysteem, dat ons het hedendaagsche Rusland toont. Het was een Rusland waarin nog weinig was gekristalliseerd; de revolutionnaire waarden bezaten nog de nieuwheid van het pas gegroeide. Het was de tijd dat Sowjet-Rusland vocht om zijn bestaan in de Wereld. Arthur Holitscher is van

dezen strijd van dichtbij getuige geweest. Hij was één van de velen, die, ondanks de zeer slechte materieele omstandigheden waarin Rusland toen verkeerde, niet aarzelden om zich ter plaatse van den groei der nieuwe dingen te gaan overtuigen. Toen moest men nog, uit het Westen komend, Rusland over Reval bereiken. Vandaar ging men per trein over Jamburg naar Petrograd. Petrograd heette toen nog niet Leningrad en Jamburg niet Kingissep.

In het gezelschap van de elite der buitenlandsche bezoekers, door de Sowjetregeering in een speciaal voor hen bestemd, vroeger aan een Duitschen bourgeois toebehoorend heerenhuis, ondergebracht, brengt ons Holitschers boek. Dit huis, in de steeg gelegen die naar den heiligen Pantelejmon genoemd is, was te dien tijde een intellectueel middelpunt, waar de Revolutie onder het ‘genot’ van eindelooze hoeveelheden thee en uit ersatz-tabak vervaardigde sigaretten werd bediscussieerd. Het zij ons vergund met Holitschers eigen woorden de atmospheer, die daar heerschte weer te geven. Wij citeeren Holitschers beschrijving der maaltijden.

‘Die Mahlzeiten lagen für europäische Begriffe absurd. Man frühstückte gegen zehn Uhr, zwischen vier bis fünf war das Mittagessen, die Hauptmahlzeit aber, das Abendessen, fiel in die Zeit zwischen Mitternacht und zwei Uhr morgens. Diese letzte Mahlzeit war die angeregteste von allen. Die Fremden nahmen gar bald die Sitte des Landes an, und die Geselligkeit, die sich in solch später Nachtstunde entwickelte, wurde durch Debattieren, das ja zu den wesentlichsten Freuden des russischen Menschen, nicht allein der intellektuellen Schichten, gehört, bis tief in die Nacht hinein belebt. Man trank unzählige Gläser von dem dünn-gelblichen Tee. Dies war unbedingt notwendig um die schädliche Wirkung der ungesunden Nahrung zu paralysieren. Ausser dem schwarz-grünlichen Brot, der aus irgend welcher, Getreide ähnlicher Materie und Baumrinde zusammengerührten Grütze, die den Hauptbestand der Nahrung bildete, gab es hie und da, meist zu Mittag, ein wenig Fleisch, Kase, marinierten Hering und Nudeln ...’

In het Huis in de Pantelejmonsteeg treft men dan de bekoorlijke Miss Daisy Tenant, de altijd opgewekte Amerikaansche, die de lieveling van alle bewoners is. Men vindt er Monsieur Patourel, die een nieuwe communistische kleeding, bestaande uit één enkel wit laken, dat om het naakte lichaam moet worden gewonden, heeft uitgevonden. Daar is de literator Sergej Michajlowitsch Tscherebriatow, hopeloos in Daisy Tenant verliefd, ginds de Duitsche professor die thuis op papier een communistisch stelsel heeft opgebouwd en nu wanhopig is dat de werkelijkheid in Rusland zoo geheel anders dan zijn ideeën uitziet. Zoo is het Huis vol van merkwaardige figuren, min of meer in contact met het hen omringende revolutionnaire Rusland. En nu is het verdienstelijke van Holitschers boek, dat hij ons, steeds het Huis in de Pantelejmonsteeg als middelpunt bewarend, het Rusland van toen in al zijn tegenstellingen, en al zijn contradicties, in zijn activiteit, strijdend tegen de oude inertie, op boeiende wijze toont. Hoe goed is niet de Nep met haar eigen spheer beschreven. Hier sterft een jong communist van uitputting en ontbering en ginds doen de Nepmannen zich in Café Petrowka te goed. Zie hier het verwende Françaisetje Katinka Laborde, vriendin van een bij het bouwcommissariaat aangestelden ingenieur, een vrouwtje dat zich niet aan de nieuwe orde kan wennen en wier luxedorst moet worden gestild. Zie hier Moskou met het Kreml, waar ook 's nachts de lichten branden, waar het nieuwe hart van Moskou klopt. Zie hier Lenin, die de nieuwe economische politiek aan zijn mede-arbeiders aankondigt. Zie hier het feest ter eere van de Octoberrevolutie. Zie hier de gevangenissen der Tscheka. Koortsachtig raast het leven, slechts 's nachts heerscht een uiterlijke rust. Het is dit koortsachtige, nieuwe Moskou, het Moskou, waar inderdaad iets ‘gebeurde’ dat ons door Holitscher als levende werkelijkheid, zij het soms eenzijdig-politiek belicht, wordt gegeven.

‘Es geschah in Moskau’ is dan ook voor het allergrootste deel niet meer dan Holitschers te boek gestelde persoonlijke herinneringen. Daarom is het zeer merkwaardig en ons inziens zeer zeker onjuist dat de auteur van ‘Es geschah in Moskau’ zijn boek uitdrukkelijk tot ‘roman’ heeft gestempeld. Holitschers mémoires (men leze bijv. zijn ‘Lebensgeschichte eines Rebellen’) bezitten een bijzondere ‘romantische’ bekoring, maar de te boek stelling van eigen ervaringen en de belevenissen van menschen der den auteur omringende wereld, vormt nog geen roman. Wèl had Holitschers boek tot een roman kunnen worden zoo hij de aanvang van zijn werk, het verhaal van de jonge, gescheiden vrouw Mrs. Walter Smith, die, van toeten noch blazen wetend, naar Sowjet-Rusland trekt, door een toeval met één der sowjetmachthebbers in aanraking komt, door dezen 's nachts bij wijze van faveur naar het Huis in de Pantelejmonsteeg wordt gebracht en daar niet verkiest te blijven (met het gevolg dat zij als verdachte in de gevangenis terecht komt), nader had uitgewerkt. Dit uitmuntende gegeven echter: een jonge journaliste, die meent wat van de wereld te hebben gezien, die nu voor haar krant, zonder eenig begrip te hebben van wat er feitelijk in Rusland geschiedt, wordt uitgestuurd, is niet uitgewerkt.

Aan het eind van het boek vernemen wij dat Mrs. Walker Smith, die wij al lang weer vergeten hadden, zonder iets meer van Rusland gezien te hebben dan haar gevangeniscel, uit het land werd verwijderd. Dit is misschien inderdaad de werkelijkheid geweest. Maar indien de genoemde situatie nu eens verder ware ontwikkeld in den zin van een, na allerlei botsingen en wederwaardigheden in het brein van Mrs. Walker Smith langzaam aan gegroeid besef van het Nieuwe Rusland, wanneer Holitscher haar eens niet uit het Huis in de Pantelejmonsteeg had laten vertrekken, maar haar in aanraking had gebracht met al of niet realiter bestaan hebbende inwonerstypen, wanneer hij de onderlinge conflicten tusschen haar en die bewoners had geschetst, wanneer hij zijn persoonlijke herinneringen herschapen had tot een geheel dat als achtergrond van Mrs. Smith's handelingen had gefungeerd, dan ware het gerechtvaardigd geweest het boek als ‘roman’ te betitelen.

De lezer late zich evenwel door deze opmerking niet van de lezing van ‘Es geschah in Moskau’ afhouden. Zooals gezegd, is het werk van Holitscher, al is het dan geen roman, uitermate lezenswaard en instructief. Met verlangen zien wij dan ook de andere deelen van Holitschers trilogie tegemoet.

Dr. J.F. OTTEN