Panoptikum op rijm

(Heropend Mei '33)

IN 1925, na mijn ‘verzamelde werken’ gebundeld te hebben onder de weinig innemende titel Bij Gebrek aan Ernst en mijzelf onder pseudoniem te hebben laten overlijden, dacht ik afgedaan te hebben met het schrijven. Het misverstand tussen mij en onze literatuur leek mij toen een uitgemaakte zaak. Ik moest nog beter ondervinden hoezeer de schrijflust dwingen kan. Nauweliks 2 maanden later schreef ik voor mijzelf een verhaal, daarna, binnen enkele dagen, een handvol hekeldichten die ik apart liet drukken in beperkte oplage onder de titel Het Bozige Boekje. Wie in dat boekje belang stellen zou was mij niet duidelik; ik dacht eigenlik niemand dan twee of drie vrienden, en misschien dacht ik zelfs dat niet, maar wilde ik dat denken. In de definitieve druk van mijn verzen (Mikrochaos) liet ik deze weg. Nu ik het oudere boekje terugvind en doorblader, zie ik dat rijmwerk terug als minder poëties dan ooit tevoren, maar wordt de bedoeling ervan mij ook duideliker: in werkelikheid was ik ook toen, slechtverhuld door een schijnmantel van kunst, als polemist bezig. Daar de bundel waarin zij voorkomen niet meer in de handel is, breng ik hier een keuze bijeen, als rijm-panoptikum met wat prozakommentaar. Zelfs in hun onderwerpen staan zij zo dicht bij mijn latere antipatieën.. Hier is de grote dichter wiens realiteit mij toen onverenigbaar zal hebben geleken met zijn talent of de wereld van zijn poëzië.

De strijd tegen zo'n kontrast is al te gemakkelik gewonnen, maar ik was zelf zoekende naar mijn postulaten. Dat het dichterlike van de grote dichter juist bestond uit het aanvaarden en tegelijk ontkennen van zijn realiteit, van wat misschien eens lijflik tot zijn poëzie behoord had maar onweerhoudbaar zich bij zijn realiteit was gaan schikken, ontging mij. Ik maak er mij geen verwijt van; de grote dichter gaat onverminderd aan mijn vers voorbij! Het volgende is tweeslachtig en in zijn soort te beschouwen als een rechtschapen opvatting van het schrijverschap.

De volgende bekentenis is ronduit belacheliker, maar te algemeen van strekking nog om polemies te zijn. Ik dacht toen ik het schreef zeker aan specifiek-hollandse auteurs; hierin was ik onbillik. Dit soort is gemakkelik internationaal.

Het soort dat nu komt, niet. De onoplettende lezer zal misschien niet dadelik begrijpen dat het hier een dialoog geldt tussen twee vrouwen. Deze vrouwen nu zijn, van woordkeus al, wel zeer onvervangbaar hollands. Ik heb de dialoog overigens nooit in werkelikheid gehoord, maar het is precies wat iedereen nog duidelik horen kan achter bepaalde ‘kritiese artikelen’.

Dat de kritika niet zou bestaan zonder de bewonderende Riek (iedere Holmes vindt zijn Watson) is misschien achteraf beschouwd wel de diepste betekenis van het gedicht. Het volgende is van latere inspiratie en zelfs rechtuit geïnspireerd door het gedurfde boek De Zondaar van Alie Smeding. Alleen zou het onjuist zijn te doen voorkomen alsof mevrouw Smeding in haar avontuur alleen stond.

Een oppervlakkig kontakt met de navolgers van Gezelle, die vooral in Vlaanderen toen nog welig tierden (en wellicht nu ook), zal oorzaak zijn geweest van de volgende strofen.

Het volgende tafreel heeft voor mij, nu nog, de waarde van een klein en anoniem maar scherp gelijkend dubbelportret. Bij intuïtie overigens weer geschreven, en van buiten de literatuur.

Een kurieuze bizonderheid maakt zich voor mij vast aan dit gedicht. De eerste regel is duidelik geïnspireerd op de fameuze beginregel van Chénier: Elle a vécu, Myrto, la jeune Tarentine. Enige jaren later zou de jonge katoliek Van Duinkerken tot mijn vermaak een onweerstaanbare liefde manifesteren voor ditzelfde voorbeeld: hij zette het ietwat verknoeid, en après tout misschien daarom zonder bronvermelding, in een bundel van hemzelf.

Het vers dat nu komt is het specimen dat het bij voordracht van al de andere wint. Polemies lijkt mij toch alleen de strekking ervan.

In de dialoog die nu komt, moet ik een pendant hebben willen geven van de dialoog met Riek. Hoewel onverhuld polemies, toch ook een utopie van eerlikheid in recensentenland. (Men zou ook met deze eerlikheid een tijdschrift kunnen oprichten, maar het zou niet lang bestaan.)

De direktrice van de leestrommel was altijd een lieveling van mij. Polemies als ook dit portret heten kan, de diepere zin ervan grijpt verder; ik ben van dit specimen niet zeker dat het niet tot de poëzie behoren mag. Had ik het als zodanig ergens anders opgenomen, dan had ik het Katharsis genoemd.

Het volgende zou ik weggelaten hebben als het de kollektie niet verruimde: naast een soort schrijvende vrouw is een soort dichtende vrouw onontbeerlik. Bovendien was het gevaar van haar verzen dat zij werkelik op hun weinig ‘pure’ manier (als poëzie beschouwd) welsprekend waren; ik las ze zelf met een eigenaardig welbehagen. Het sentiment van een lager peil reageert verwoed zodra het maar even gekitteld wordt, en er bestaat ontegenzeglik een Gartenlaube-gif dat bij het gros van het mensdom oneindig ernstiger schade aanricht dan Nietzsche's hamer op zijn felst.

In De Lijder is mijn gevoelsreaktie niet minder echt, maar anders genuanceerd. Het Wies Moens-genre niet voldoende te appreciëren heeft mij tot in de verborgenste vlaamse blaadjes groote boetpredikaties bezorgd; er is geen reden om niet te hopen op nogmaals het luiden van klokke Roelant. De voornaamste argumenten der geschrokken Vlamingen waren dat ik een vreemdeling was die bovendien nooit in de gevangenis had gezeten. Maar ook hier is het genre werkelik niet alleen op Vlaanderen toepasselik; met de groeiende politieke spekulaties wordt een gepast ‘lijden voor de zaak’ ook literair steeds meer een troef van waarde.

En eindelik de onomstotelike waarde van Klutt in 5 × 3 regelen. Er is in deze korte zang - men zal het mij niet ontnemen - een smaak van eeuwigheid, die zelfs de poëzie-ortodoxen niet geheel kan ontgaan. Als ik dit gedicht achteraan zet, is het omdat het in zekere zin de gehele serie omvat; had ik die bijvoorbeeld Auteurs genoemd, dan had ik dit gedicht De Auteur kunnen noemen.

_* * _*

Nu, bijna acht jaar later, hadden al deze rijmen in Forum kunnen staan; het z.g. ‘negativisme’ van Forum is, in diverse toonaarden, de bestrijding geweest van de wereld achter dit panoptikum, van dezelfde hogepriesters en kleinere adepten der geestelike humbug. Men geeft zich soms zonder moeite rekenschap dat het donquichotisme blijft om tegen geestelike windmolens en waterzakken te volharden, maar iedere aktiviteit heeft haar deel donquichotisme. Er is bovendien in het gevoel een nuchtere Don Quichote te zijn tegenover zoveel verheven Sancho Panza's een ‘diepere voldoening’ om niet te versmaden.

De drie keren dat mijn muze in Forum zelf polemies werd, verschillen vooral door een direkter aanleiding. De eerste maal bij een door A.W. Grauls getekende vokalise, aanvangende met Myosotis, zing mij haar naam, waarnaast Jan Engelman's Ambrosia, wat vloeit mij aan zich in het niet dreigde op te lossen. Het kon een sprekend voorbeeld zijn voor de teoretici voor wie een gedicht moet gelijkstaan met een ‘perzies tapijtje’, mooi of niet op zichzelf, d.w.z. geheel onafhankelik van de persoonlikheid van de maker, maar het ontlokte mij de volgende hulde, toch aan A.W. Grauls, voor zover hij biologies mocht bestaan.

Een andere maal drong zich het Hart aan mij op, na een stuk van Werumeus Buning waarin sprake was van het ‘jonge talent’ in de nederlandse poëzie, van dichters die kontramineerden tegen de poëzie en tegen zichzelf, van Cocteau's Le coeur ne se porte plus, van de ‘moderne’ pose van ongevoeligheid en van de waarde van het goed-hollandse woord ‘zacht’. Ik kreeg het gevoel dat ik nog in 1925 was: om mij in de realiteit terug te brengen en ook tot vertroosting van de dichter Werumeus Buning schreef ik deze virelai:

Tenslotte na de droevige gebeurtenissen die zich bij het feest van Willem de Zwijger hebben afgespeeld. Prof. Colenbrander schreef voor die gelegenheid 120 blzn. over de Prins in De Gids, maar ontleende ongeveer 80 blzn. hieruit aan zijn belgiese konfrater Pirenne, zonder voldoende vermelding van diens autoriteit; twee nederlandse professoren in Engeland woonachtig, de heren P.N. van Eyck en P. Geyl, ontdekten de vergissing of het plagiaat en maakten er de ganse nederlandse pers op attent, onzegbaar beledigd naar het scheen over een zo nationale oneer. Een ereraad van drie andere professoren werd benoemd waardoor geoordeeld werd dat de vergissing van prof. Colenbrander inderdaad zeer betreurenswaardig was, maar het optreden van de twee ontdekkers nauweliks minder. Inderdaad werd door hun optreden welbeschouwd nog bewezen dat de drie konfraters van de ereraad in normale omstandigheden niets gemerkt zouden hebben en te beoordelen gekregen. In dit dramaties konflikt ondernam ik het de Prins zelf sprekend op te voeren.